امروز سالروز نخستین پرواز مستقل عفت تجارت چی به عنوان نخستین زن خلبان ایرانی است که در سال 1319 انجام شد.

عفت تجارت چی نخستین زن خلبان اهل ایران بود. او نخستین کارآموز و زن خلبان ایرانی است که در سال ۱۲۹۶ به دنیا آمد. در سال ۱۳۱۸ پس از تأسیس باشگاه هواپیمایی برای آموزش فنون خلبانی نام نویسی کرد. تاریخ شروع کار تجارت چی ۵ مهر ۱۳۱۸ بود و نخستین پرواز مستقل او ۲۷ آبان ۱۳۱۹ انجام گرفت.

قصه خلبان شدن خانم تجارت‌چی

عفت تجارت چی در دفتر خاطراتش این گونه نوشته است: «سال ۱۳۱۳ بود که از دبیرستان آزرم دیپلم گرفتم و مدتی در بانک ملی و بعد در کتابخانه دانشکده پزشکی به عنوان مترجم زبان فرانسه مشغول کار شدم، اما از همان کودکی شوق پرواز آرام و قرارم را گرفته بود و بزرگ ترین آرزویی که در دل داشتم این بود که روزی خلبان شوم به خاطر دارم زمانی که محصل دبستان بودم روزی برای تماشای فیلم به یکی از سینماهای تهران رفتم. در این فیلم خلبان هواپیما هنگام پرواز در دریا سقوط کرد سپس عده ای به کمکش شتافتند و با زحمت بسیار او را از درون کابین هواپیما و آب بیرون کشیدند اما وقتی خلبان کلاه مخصوص خود را از سر برداشت متوجه شدند که او یک زن است. یک زن خلبان! مشاهده این فیلم روزنه های امید را در دلم روشن کرد و باورکردم من هم می توانم روزی خلبان شوم.

در سال ۱۳۱۸ باشگاه خلبانی تأسیس شد و جراید وقت اعلام کردند جوانان علاقه مند می توانند فنون خلبانی را در این باشگاه آموزش ببینند؛ بنابراین به ساختمان باشگاه در خیابان سعدی رفتم اما عضو آن نشدم. وقتی به خانه آمدم و جریان را به پدرم گفتم او با حیرت گفت چرا برای خلبانی نام نویسی نکردی؟ در جواب گفتم چون هنوز هیچ زنی داوطلب این کار نشده است. پدرم در پاسخ گفت: چه اشکالی دارد که تو اولین زن خلبان ایرانی باشی! برو هرچه زودتر در باشگاه خلبانی ثبت نام کن و من هم پذیرفتم.

فردای همان روز به باشگاه خلبانی رفتم و به عنوان اولین زن داوطلب نام نویسی کردم. در آن زمان ۲۲ یا ۲۳ سال بیشتر نداشتم. وقتی مسؤولان باشگاه مرا داوطلب خلبانی دیدند سخت متعجب شدند و تحسینم کردند. جراید وقت هم عمل مرا ستودند و خبر آن را با لحنی غرورآمیز درج کردند. همین موضوع باعث شد خانم ها اینا اوشید، قدسیه فرخزاد، فخرالتاج منفردی، عذرا رحیمی، درخشنده ملکوتی و صفیه پرتوی نیز در باشگاه خلبانی نام نویسی کنند. این ماجرا بیشتر در جراید وقت سروصدا به پا کرد و روزنامه نگاران مرا مدیون خود کردند. وقتی به شمار داوطلبان این فن افزوده شد مسؤولان باشگاه ما را به فرودگاه «دوشان تپه» دعوت کردند.

در آنجا پس از مراسم پذیرایی به هریک از ما لباسی دادند که شامل یک کلاه مخصوص، روپوش خلبانی، گوشی تماس با مربی، کمربند پرواز و چتر نجات بود. در ابتدای کار مربی طرز استفاده از این وسایل را به ما آموخت، ناگفته نماند چون این لباس تا آن زمان فقط برای آقایان تهیه می شد و به تن خانم ها بسیار گشاد و بدقواره بود به هرحال بعد از دو سه جلسه، لباس هایی به اندازه خود دوختیم و پوشیدیم. در این روز هریک از ما با معلم خود سوار هواپیمایی ساده شدیم و پرواز تفریحی کوتاهی انجام دادیم.

هواپیماهای تمرینی آن زمان «تایگرموس» نامیده می شدند و روباز بودند. به طوری که نیمی از بدن سرنشینان از کابین بیرون بود و مربی به همراه سرنشین یا تعلیم گیرنده با دو کمربند که از روی شانه ها عبور می کرد به صندلی خود بسته می شدند تا هنگام پرواز و عملیات آکروباتی به بیرون پرت نشوند.

یک هفته بعد از نخستین پرواز تفریحی ما برنامه آموزشی به طور جدی دنبال شد. هفته ای دو روز راهی دوشان تپه می شدیم. مربی در قسمت جلوی هواپیما می نشست و تعلیم گیرنده پشت سرش قرار می گرفت. چندی بعد گروهی افسر و درجه دار نیروی هوایی به مربیان اضافه شدند. در مدت کوتاهی که پرواز تفریحی انجام می شد سراپا شور و شوق در من بود و احساس غرور می کردم. هرگز آن لحظات را فراموش نمی کنم.

پس از سه یا چهار هفته پرواز تمرینی که انجام دادیم به من اجازه پرواز مستقل دادند. در پرواز مستقل تعلیم گیرنده در همان جای سابق خود یعنی پشت خلبان می نشست چون تمام دستگاه ها و فرمان هواپیما که مقابل خلبان قرار داشت، جلوی شاگرد هم بود و او می توانست از آن ها به طور یکسان استفاده کند. با این حال به خاطر اینکه خلبان در کابین نبود و تعادل هواپیما به هم می خورد یک کیسه شن و ماسه هم وزن خلبان به جای او گذاشته می شد.

تاریخ شروع کار من پنج مهر ۱۳۱۸ بود و نخستین پرواز مستقیم ۲۷ آبان ۱۳۱۹ انجام شد. در این فاصله هفته ای دو بار تمرین کوتاه مدت داشتم. علت اینکه تاریخ نخستین پرواز مستقل خود را به یاد دارم این است که همان روز من بهترین لحظه های زندگی ام را سپری می کردم و پشت دیوان حافظ خود به یادگار نوشتم «پرشکوه ترین روز برای یک خلبان، روزی است که اولین پرواز آزادش را انجام دهد،» پدرم مردی روشنفکر بود و در مورد پیشرفت های زندگی من نه تنها کارشکنی و بهانه جویی نمی کرد بلکه راهنمای مورد اعتمادم بود. در عوض مادرم از اینکه به فراگیری فن خلبانی پرداخته بودم سخت در وحشت بود. حتی پدرم به من گوشزد کرده بود دربارهٔ نخستین روزی که پرواز مستقل دارم چیزی به او نگویم. راستش خود من نیز اطلاعی از تاریخ اولین روز پروازم نداشتم و ضمن تمرینات متوجه شدم برای این کار آماده شده ام و قرار است به طور مستقل پرواز کنم.

در پرواز مستقل یک ربع روی آسمان بودم. اطراف فرودگاه را دور زدم و دوباره به محل سابق فرود آمدم. همه حاضران متوجه من بودند که چگونه برمی خیزم و چطور هواپیما را کنترل می کنم. به خصوص معلمانم با دقت و وسواس خاص تمام حرکاتم را زیرنظر داشتند تا از درصد نتایج تعلیمات آگاه شوند. خوشبختانه من زحمت های آنان را بی ثمر نگذاشتم و از آزمایش سربلند بیرون آمدم. در مرحله پرواز آکروباتی هنوز گرم تمرین عملیات مختلف، مثل غلت زدن و معلق زدن بودم که وقایع ۲۰ شهریور اتفاق افتاد و باشگاه خلبانی برای مدتی از فعالیت بازماند. در این گیرودار ازدواج کردم و همراه شوهرم به کرمانشاه و همدان رفتم.

یکی از خاطراتی که هرگز فراموش نمی کنم این است که روزی یکی از خانم ها پرواز تمرینی داشت و سایر هواپیماها نشسته بودند. چشم ها به پرواز این هواپیما دوخته شده بود. وقتی هواپیما برخاست صدای مهیب در فضا پیچید و من متوجه شدم یکی از چرخ های آن آویزان است. همین مسئله وحشت عجیبی بین دیگر حاضران ایجاد کرد و پرواز هواپیماها متوقف شد.

در همان موقع روی «نی» که معمولاً برای تعیین جهت وزش باد در فرودگاه می گسترانند یک چرخ گذاشتند تا خلبان متوجه شد حادثه ای برای چرخ هواپیمایش رخ داده است. بدین ترتیب معلم هنگام نشستن متوجه نقض فنی هواپیمایش شد و آن قدر در آسمان گردش کرد تا بنزین تمام شد، آمبولانس و دو برانکارد هم حاضر کرده بودند تا اگر سرنشینان هواپیما دچار حادثه شدند فوری به بیمارستان منتقل شوند. در این میان حال ما که شاهد ماجرا بودیم ناگفتنی بود. وقتی بنزین هواپیما تمام شد موقع فرود چون یک چرخ نداشت به اجبار با دماغ به زمین نشست و خوشبختانه سرنشینان آن آسیبی ندیدند، فقط قسمت جلوی هواپیما کمی صدمه دید.

به هرحال ما کار دشواری آغاز کرده بودیم و خوشبختانه به نتیجه هم رسیدیم. من هنوز هم وقتی هواپیمایی در آسمان می بینم به قول معروف هوایی می شوم و از غرش آن لذت می برم. البته در شروع کارم با مشکلاتی نیز روبرو شدم مثلاً بعضی افراد ناشناس به پدرم تلفن می زدند و به دروغ می گفتند هواپیمای دخترت سقوط کرده است. در پاسخ به این محرک ها گاهی عصبانی می شدم و به پدرم می گفتم چرا مرا وادار به این کار کردی و مشوقم شدی تا خلبان شوم؛ ولی او معتقد بود در ابتدای هرکاری مشکلاتی وجود دارد و باید با صبر و تلاش با آن ها مقابله کرد.»

ایشان با  دکتر مهدی فیاض منش ازدواج کردنند و به کرمانشاه و همدان در حال رفت و آمد بودند . که حاصل این ازدواج سه فرزند به نام های سینا _ سامان _ ناهید، بود . او در سال های میانی عمر به ادبیات و شعرسرایی روی آورد و در سال 1337  دیوان برگ های پراکنده  را به چاپ رساند.

ایشان  پسرش سینا فیاض منش را هم تشویق کرد در رشته مهندسی هواپیما تحصیل کند و پسر او مهندس صنعت هواپیماسازی و دانش آموخته یکی از دانشگاه های معتبر آمریکا شد.

 عفت تجارت چی در 82 سالگی به فاصله یک روز پس از مرگ همسرش درگذشت و در بهشت زهرای تهران  قطعه ۶۶، ردیف ۶۹، شماره ۵۰ به خاک سپرده شد.

از عفت تجارت‌چی و اینا آوشید و قدسیه فرخ‌زاد به عنوان نخستین خلبانان زن ایرانی نام برده می‌شود.

منبع: تین نیوز